Ο Σπερχειός, ο μεγαλόπρεπος ποταμός της Στερεάς Ελλάδας, είναι ένα ποτάμι με ανεκτίμητη αξία, μια πηγή πλούτου και ένα σπάνιο οικοσύστημα. Φορέας ενός μοναδικού ιστορικού κεφαλαίου από όλες τις περιόδους του ελληνικού πολιτισμού και φορτωμένος μύθους, θρύλους και παραδόσεις, γεννά στο διάβα του μαγευτικά τοπία και εικόνες ξεχωριστής ομορφιάς.
Ο Σπερχειός, ο μεγαλόπρεπος ποταμός της Στερεάς Ελλάδας, διακρίνεται για την αλώβητη
φυσιογνωμία του, καθώς από τις πηγές του στα ψηλά μέχρι τις όμορφες εκβολές του, διατηρεί ακόμα τον αρχαίο ρου του. Το όνομά του προέρχεται από το ρήμα «σπέρχω» που σημαίνει «κινούμαι με ορμή», ενώ στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης αναφερόταν και ως «Αλαμάνα».
Ο Σπερχειός ξεκινάει την πορεία του από τα ανατολικά της κεντρικής Πίνδου και τον ορεινό όγκο του Τυμφρηστού, κινείται από τα δυτικά προς τα ανατολικά και μετά από 82,5 χλμ. εκβάλλει στον Μαλιακό κόλπο. Στην πορεία του δημιουργεί την μεγάλη κοιλάδα της Φθιώτιδας (κοιλάδα του Σπερχειού), που απλώνεται ανάμεσα στους ορεινούς όγκους της Οίτης στα νότια και της Όθρυος στα βόρεια. Η λεκάνη απορροής του ποταμού καλύπτει μια έκταση 1.517 τ.χλμ.
Στα νερά του συμβάλλουν και άλλοι μικρότεροι ποταμοί που κατεβαίνουν από την Οίτη με σημαντικότερους τον Ίναχο (Βίστριζα), τον Γοργοπόταμο, το Μαυρονέρι και τον Ασωπό. Δεκάδες ακόμα μικρότεροι παραπόταμοι και ρέματα καταλήγουν στον Σπερχειό, όπως ο Ρουστιανίτης, ο Κατής, ο Κάκαβος, ο Ξηριάς Υπάτης, ο Ξηριάς Λαμίας, ο Ξηριάς Βαρδατών, το Παλαιόκαστρο, το Βοϊδόρεμα, η Μαρίτσα, ο Μαυριλιώτης, ο Πετσιώτης, το Καστανόρεμα, το Σαπουνόρεμα, το Βαγινόρεμα, το Δριστελόρεμα, το Παλιοχειμαρόρεμα, το Λειβαδόρεμα, το Σπερτόρεμα, ο Ψαροφωλιάς, το Καβουρόρεμα, το Κρανιόρεμα, ο Τριανταφυλλιάς, το Κακαβόρεμα και ο Γερακάρης.
Ο Σπερχειός είναι ένας «ζωντανός» ποταμός που με τα χρόνια έχει αλλάξει τελείως την γεωμορφολογία της περιοχής. Από την αρχαιότητα το ποτάμι έχει κατεβάσει υλικά που έχουν μετατοπίσει τις εκβολές του κατά 8 χλμ. περίπου εντός της θαλάσσης, ενώ υπολογίζεται ότι ο Μαλιακός κόλπος θα εξαφανιστεί από τις προσχώσεις του Σπερχειού μέσα στα επόμενα χίλια χρόνια.
Πρόκειται για ένα ποτάμι που εμφανίζεται συχνά στην ιστορία, ενώ στην ελληνική μυθολογία λατρευόταν ως θεότητα. Κατά την επικρατούσα άποψη στον Σπερχειό τοποθετείται το βασίλειο του μυθικού ήρωα Αχιλλέακαθώς η θέση του μπορεί να προσδιορισθεί σε σχέση με το μοναδικό σταθερό στοιχείο που διαθέτουμε για αυτό, με βάση την αναφορά του ίδιου του Αχιλλέα στην Ιλιάδα στον Σπερχειό ποταμό:
«Σπερχειέ, άδικα σου έταξε ο πατέρας μου πως,
όταν εγώ γυρίσω, εκεί στην πατρική μου γη, για χάρη σου,
θα έκοβα τα μαλλιά μου και θα σου πρόσφερα ιερή, πλούσια θυσία
και πως εκεί θα έσφαζα πενήντα βαρβάτα κριάρια στις πηγές σου,
όπου έχει τέμενος και ευώδη βωμό …» (Ψ’ 144-147).
Στον Σπερχειό ζούσε η αρχαία φυλή των Αινιανών και κοντά στην κοίτη του διεξήχθη η ηρωική μάχη των Θερμοπυλών ενάντια στους Πέρσες, το 480 π.Χ. Το 997 μ.Χ. ο στρατηγός του Βασιλείου Β’ του Βουλγαροκτόνου, Νικηφόρος Ουρανός, επικεφαλής των βυζαντινών στρατευμάτων νίκησε τους Βουλγάρους καταφέρνοντας να περάσει το πλημμυρισμένο ποτάμι και επιτιθέμενος κατά των Βουλγάρων που υπέστησαν πανωλεθρία.
Κατά την Τουρκοκρατία, στην περιοχή της γέφυρας πριν τις εκβολές του ποταμού, έλαβε χώρα η φονική μάχη της Αλαμάνας, όπου και αιχμαλωτίσθηκε ο εθνομάρτυρας Αθανάσιος Διάκος. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Τούρκους, ο Σπερχειός αποτελούσε το πρώτο σύνορο του Ελληνικού Βασιλείου. Στα νεώτερα χρόνια, το 1941 ο Σπερχειός αποτέλεσε τη δεύτερη διασυμμαχική αμυντική γραμμή στην κάθοδο των Γερμανών. Στον ποταμό συντελέσθηκε η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου από τους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, στις 25 Νοεμβρίου 1942.
Όλα αυτά σου έρχονται στο νου ακούγοντας το βουητό του.. Έτσι όπως κατηφορίζει ορμητικά από τις ελατοκορφές του Βελουχιού, της Οξυάς, της Οίτης και της Όθρης κουβαλά μαζί του, μαζί με τους άγριους βοριάδες και τα χιόνια, τις φλογέρες και τα κουδούνια, τους καημούς και τα βάσανα μιας ζωής βουνίσιας, σκληρής και περήφανης. Ανταμώνοντας την πλατωσιά του κάμπου ημερεύει και ξεδιπλώνοντας φιδίσια το κορμί του αγναντεύει το κάστρο της Λαμίας και χάνεται στον κόρφο του Μαλιακού.
Τον 20ό αιώνα έγιναν εγγειοβελτιωτικά έργα στην τάφρο της Λαμίας για την άρδευση της περιοχής και κυρίως για την αποτροπή των συχνών πλημμυρών. Συγκεκριμένα, τα έργα αφορούν την περιοχή των εκβολών του ποταμού με την κατασκευή νέας κοίτης προς νότο μήκους 7,25 χιλιομέτρων. Κατά τα άλλα στον Σπερχειό δεν έχουν γίνει μεγάλες ανθρώπινες επεμβάσεις, όπως στα περισσότερα μεγάλα ποτάμια της χώρας μας. Έτσι μπορεί κανείς να παρατηρήσει τη φυσιογνωμία ενός μεγάλου ποταμού σε όλο το μήκος του.
Ο Σπερχειός διέρχεται από τα όρια αρκετών κωμοπόλεων και χωριών, τα μεγαλύτερα από τα οποία είναι η Σπερχειάδα, η Μακρακώμη, το Λειανοκλάδι και η Ανθήλη, ενώ περνά τρία χιλιόμετρα νότια από την πόλη της Λαμίας. Η κοιλάδα και οι εκβολές του Σπερχειού, ο Μαλιακός κόλπος και το Μεσοχώρι Σπερχειού είναι προστατευόμενοι βιότοποι του δικτύου Natura 2000, με κωδικό GR2440002 σε συνολική έκταση 463,27 τ.χλμ. Από τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία του ποταμού είναι οι απέραντες εκβολές του που δημιουργούν ένα μεγάλο και σημαντικό βιότοπο για πολλά είδη της πανίδας.
Σε όλο το μήκος του ο Σπερχειός ακολουθείται από πυκνή βλάστηση. Στα ψηλά συναντάμε ιτιές, πλατάνια, σφενδάμια, βελανιδιές, καστανιές, κ.ά. και μόλις η κοίτη μεγαλώσει, γύρω από τον ποταμό απλώνονται μεγάλα και πυκνά παραποτάμια δάση από σκλήθρα και λεύκες. Στις εκβολές του ο Σπερχειός δημιουργεί ελώδεις εκτάσεις με σαλικόρνιες και άλλα αλόφυτα, ενώ από πιο ψηλά μπορεί κανείς να διακρίνει τα τεράστια χρυσά λιβάδια από βούρλα και αγριοκαλαμιές.
Κοντά στον ποταμό φυτρώνουν διάφορα αξιόλογα φυτά, όπως το αγριόσκορδο Allium sphaerocephalon, το Epilobium angustifolium, η Cardamine acris, ο Sideritis purpurea, ο Acinos suaveolens, το Centaurium erythraea, η Alkanna calliensis, το Cirsium arvense vestitum, η Angelica sylvestris, η Prunella laciniata, το αγριογαρύφαλλο Dianthus cruentus, η ορχιδέα Epipactis helleborine, η Lactuca viminea, η ενδημική Petrorhagia phthiotica, η Scabiosa tenuis, η σιληνή Silene multicaulis, η Veronica serpyllifolia κ.ά.
Ο ποταμός αποτελεί έναν από τους κορυφαίους βιοτόπους για δεκάδες είδη της ορνιθοπανίδας, στη χώρα μας. Ιδιαίτερα οι μεγάλες εκτάσεις των εκβολών συγκεντρώνουν χιλιάδες πουλιά κάθε χρόνο. Από τα αρπακτικά εδώ ζούνε στικταετοί, φιδαετοί, καλαμόκιρκοι, βαλτόκιρκοι, χειμωνόκιρκοι, τσίφτες, γερακίνες, πετρίτες, σαΐνια, ξεφτέρια, κιρκινέζια, βραχοκιρκίνεζα, μαυροκιρκίνεζα κ.ά.
Στα ρηχά τον χειμώνα συγκεντρώνονται πολλά παπιά, όπως ψαλίδες, χουλιαρόπαπιες, κιρκίρια, πρασινοκέφαλες, γκισάρια, σαρσέλες, καπακλήδες και σφυριχτάρια. Εδώ ζούνε 8 είδη ερωδιών (σταχοτσικνιάδες, πορφυροτσικνιάδες, λευκοτσικνιάδες, αργυροτσικνιάδες, νυχτοκόρακες, κρυπτοτσικνιάδες, μικροτσικνιάδες και σπάνιοι ήταυροι). Στις εκβολές διαχειμάζει και ο μεγαλύτερος πληθυσμός από αβοκέτες στην Ελλάδα με πάνω από 3.000 άτομα.
Άλλα παρυδάτια είδη είναι η χουλιαρομύτα, η πετροτουρλίδα, ο θαλασσοσφυριχτής, η νανοσκαλίδρα, ο ακτίτης, ο κοκκινοσκέλης, ο πρασινοσκέλης, ο καλαμοκανάς, ο μαχητής, το μπεκατσίνι, το νεροχελίδονο και ο κορμοράνος. Κοντά στη θάλασσα πετάνε πολλά είδη από γλάρους και γλαρόνια. Από τα μικροπούλια ξεχωρίζουν η αλκυόνη, η καλαμοποταμίδα, η τσιχλοποταμίδα, η κιστικόλη, η σταρήθρα, το καλαμοτσίχλονο, ο αετομάχος, ο κοκκινοκεφαλάς, η νεροκελάδα, ο μελισσοφάγος και η υφάντρα.
Τα αμφίβια περιλαμβάνουν είδη, όπως ο κοινός φρύνος, ο πρασινόφρυνος, ο δεντροβάτραχος η κιτρινομπομπίνα και ο βαλκανοβάτραχος. Η ερπετοπανίδα αποτελείται από ποταμοχελώνες, βαλτοχελώνες, μεσογειακές χελώνες, κρασπεδοχελώνες, αβλέφαρους, τρανόσαυρες, νερόφιδα, σπιτόφιδα, λιμνόφιδα, σαπίτες, οχιές, κ.ά. Στα ψηλά του Σπερχειού ζούνε λύκοι και αγριόγατες.
Η βίδρα έχει συνεχή παρουσία σε όλο το μήκος του ποταμού και η πανίδα των θηλαστικών συμπληρώνεται με αγριόχοιρους, αλεπούδες, ασβούς, κουνάβια, νυφίτσες, σκαντζόχοιρους, μυγαλές αλλά και ενδιαφέροντα είδη από νυχτερίδες, όπως μπαρμπαστέλους (Barbastella barbastellus), ωτονυχτερίδες (Plecotus auritus) και μεγάλους νυχτοβάτες (Nyctalus lasiopterus).
Πλούσια είναι η ιχθυοπανίδα του ποταμού με πολλά ενδημικά είδη. Ξεχωρίζει η παρουσία του στενότοπου ενδημικού ελληνοπυγόστεου (Pungitius hellenicus), της μπριάνας του Σπερχειού (Barbus sperchiensis) και του τσιρωνιού του Σπερχειού (Rutilus sp. Sperchios). Άλλα είδη είναι το ευρωπαϊκό τσιρωνάκι (Alburnoidesbipunctatus), το χέλι (Anguilla anguilla), ο ζαχαριάς (Aphanius fasciatus) που ζει κατά χιλιάδες κοντά στις εκβολές, το αγκαθερό (Gasterosteus gymnourus), ο ποντογωβιός (Knipowitschia caucasica), το σκαρούνι (Luciobarbus graecus), το αττικόψαρο (Pelasgus marathonicus), η ποταμοσαλιάρα (Salaria fluviatilis), ο μακεδονικός ποταμοκέφαλος (Squalius vardarensis), η πέστροφα (Salmo trutta) και η αμερικάνικη πέστροφα (Oncorhynchus mykiss). Τέλος, πιστεύεται ότι οι εκβολές του Σπερχειού είναι ένας από τους λίγους εναπομείναντες στη χώρα μας τόπους αναπαραγωγής του κρανιού (Argyrosomus regius), ενός από τα πιο εντυπωσιακά θαλάσσια ψάρια.
Ο Σπερχειός είναι ένα ποτάμι με ανεκτίμητη αξία, μια πηγή πλούτου και ένα σπάνιο οικοσύστημα. Φορέας ενός μοναδικού ιστορικού κεφαλαίου από όλες τις περιόδους του ελληνικού πολιτισμού και φορτωμένος μύθους, θρύλους και παραδόσεις, γεννά στο διάβα του μαγευτικά τοπία και εικόνες ξεχωριστής ομορφιάς. Κι όμως αυτός ο φυσικός πλούτος της πατρίδας μας απειλείται σήμερα σοβαρά από ποικίλες μορφές ρύπανσης και ανθρώπινες επεμβάσεις: απορρίψεις λημμάτων και μπαζών, αμμοληψίες, παράνομη υλοτομία, ρύπανση από γεωργική και βιομηχανική δραστηριότητα στην περιοχή, υποβάθμιση και καταπατήσεις στα παραποτάμια πλατανοδάση και στα δάση λεύκας και βελανιδιάς που σχηματίζονται στις περιοχές που διαρρέει.
Όλα αυτά σε συνδυασμό με τα έντονα πλημμυρικά φαινόμενα που εκδηλώνονται στον Σπερχειό κυρίως τα τελευταία χρόνια ως αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, της καταστροφής της δασικής βλάστησης και της έλλειψης ολοκληρωμένου σχεδιασμού για την αντιμετώπισή τους, καθιστούν επιτακτική την ανάγκη προστασίας και βιώσιμης διαχείρισης των οικοσυστημάτων του ποταμού και των περιοχών που επηρεάζει.
