Προσδιορισμός και επαλήθευση ακραίων ξηρασιών στην Ελλάδα από τον 14ο ως τον 19ο αιώνα – Συμβολή αυτών στην προσαρμογή αντίστοιχων πιθανών φαινομένων κατά τον 21ο αιώνα

Είναι γνωστό πως ξηρασίες εκδηλώνονταν στην Ελλάδα προ αμνημονεύτων χρόνων. Για παράδειγμα στην αρχαία Αθήνα και στην ευρύτερη περιοχή της, σύμφωνα με γραπτές πληροφορίες, εκδηλώνονταν ξηρασίες τον 8ο, 4ο, 2ο κ.λπ. π.Χ. αιώνα. Επιπλέον, πληροφορίες για την εκδήλωση τέτοιων φαινομένων υπάρχουν και για άλλες περιοχές της Ελλάδας που μπορούν να καλύψουν μια πολύ μακρά περίοδο. Κύρια αιτία των ξηρασιών εκείνων, αλλά και άλλων μεταγενέστερων, ήταν ως γνωστό, η φυσική μεταβλητότητα του κλίματός της.

Είναι επίσης κοινή άποψη πως κατά τις τελευταίες δεκαετίες της περιόδου που διανύουμε, η κλιματική αλλαγή άρχισε να επιδεινώνεται με γρήγορους ρυθμούς και να επιφέρει δυσμενείς επιπτώσεις. Ειδικότερα, μετεωρολογικά δεδομένα δείχνουν πως η Μεσογειακή λεκάνη, γίνεται συνεχώς όλο και πιο ξηρή από τη δεκαετία του 1970 και μετά. Η ίδια μεταβολή επισημαίνεται επίσης και από πληθώρα ερευνητών, οι οποίοι τονίζουν πως αυτή οδήγησε τη συγκεκριμένη λεκάνη σε αύξηση της συχνότητας και έντασης των ξηρασιών της. Ακόμα διαπιστώνεται πως η αύξηση της έντασης και συχνότητας των ξηρασιών στη συγκεκριμένη περιοχή, θα συνεχισθεί και κατά τον 21ο αιώνα. Επιπλέον, από προσομοιώσεις μοντέλων της «Διακυβερνητικής Επιτροπής Αλλαγής του Κλίματος» (IPCC), υποστηρίζεται πως η Μεσογειακή λεκάνη θα οδηγηθεί τις επόμενες δεκαετίες σε σοβαρότατη και πολύ εκτεταμένη ξήρανση εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής.

Όλες οι παραπάνω απόψεις συνηγορούν πως οι επιπτώσεις των ξηρασιών λόγω της κλιματικής αλλαγής, θα είναι για τη χώρα μας σοβαρότατες μελλοντικά. Και αυτό επειδή, εκτός της ισχυρής έντασης, η διάρκεια των ξηρασιών θα αναφέρεται σε μεγαλύτερες χρονικές κλίμακες από εκείνες που καταγράφηκαν ως σήμερα.

Τα παραπάνω φανερώνουν ακόμα πως ξηρασίες τέτοιων μεγεθών πιθανόν να μην μπορούν να προσομοιωθούν με τα υπάρχοντα κλιματικά μοντέλα και επιπλέον, θα εκφεύγουν της δυνατότητας διαχείρισης και αντιμετώπισης με τα υπάρχοντα σημερινά σχέδια των αρμόδιων φορέων. Τα ακραία αυτά κλιματικά φαινόμενα χαρακτηρίσθηκαν από εξέχοντες επιστήμονες ως «θερμές ξηρασίες» ή «ξηρασίες τύπου κλιματικής αλλαγής» (ακραίες ξηρασίες ή megadroughts).

Η ερώτηση όμως που προκύπτει από τα παραπάνω είναι: Πως θα προσαρμοσθεί η κοινωνία μας στις πιθανές μελλοντικές ακραίες ξηρασίες, χωρίς την εμπειρία βίωσης τέτοιων ακραίων φαινομένων του παρελθόντος; Η απάντηση κατά τη γνώμη μας είναι, πως πρέπει να προσδιορισθούν, επαληθευθούν και μελετηθούν και τέτοια ακραία κλιματικά φαινόμενα που εκδηλώθηκαν και στη χώρα μας κατά το παρελθόν και ειδικότερα, πολύ πριν την έναρξη λειτουργίας των μετεωρολογικών οργάνων. Σύμφωνα με αυτά τα δεδομένα, το υπόλοιπο μέρος του άρθρου επικεντρώνεται α) στην υλοποίηση των παραπάνω δράσεων για ακραίες ξηρασίες χρονικού διαστήματος έξι αιώνων (14ου ως 19ου) και β) στη συμβολή των ακραίων ξηρασιών του παρελθόντος στην προσαρμογή της κοινωνίας μας στα πιθανά παρόμοια ακραία φαινόμενα των ερχόμενων δεκαετιών του 21ου αιώνα.

Προσεγγίσεις προσδιορισμού και επαλήθευσης ακραίων ξηρασιών του παρελθόντος στην Ελλάδα

Η προσέγγιση προσδιορισμού των ανωτέρω φαινομένων βασίζεται στις δυνατότητες της παλαιοκλιματολογίας. Ο επιστημονικός αυτός κλάδος ασχολείται με τη μελέτη των αλλαγών του κλίματος του πλανήτη μας από την περίοδο, πριν την έναρξη λειτουργίας των μετεωρολογικών οργάνων ως και το απώτερο παρελθόν της. Ο συγκεκριμένος κλάδος αξιοποιεί μαρτυρίες που υπάρχουν σε «φυσικά μέσα» ή «φυσικά αρχεία» και σε αυτά, εκτός των άλλων, περιλαμβάνονται και οι ετήσιοι δακτύλιοι δασικών δένδρων (έμμεσες πληροφορίες – proxy data). Κατά συνέπεια, με τη χρήση χρονοσειρών δεικτών ετήσιων δακτυλίων είναι εφικτός ο προσδιορισμός ακραίων ξηρασιών του παρελθόντος.

Επιπλέον, η προσέγγιση επαλήθευσης των ίδιων φαινομένων βασίζεται και στις δυνατότητες της ιστορικής κλιματολογίας. Ο επιστημονικός αυτός κλάδος έχει ως σκοπό τη μελέτη των ιστορικών αλλαγών του κλίματος του πλανήτη μας και τις επιπτώσεις του στην ανθρώπινη ιστορία και ανάπτυξη. Το εύρος του κυμαίνεται από την περίοδο πριν την έναρξη λειτουργίας των μετεωρολογικών οργάνων ως και το «πρόσφατο», σε σύγκριση με το απώτερο, παρελθόν του και αξιοποιεί πηγές του παρελθόντος που είναι αποθηκευμένες σε «ανθρωπογενή μέσα» ή «γραπτές πληροφορίες». Με αυτές τις πηγές είναι δυνατόν να επαληθευθούν οι προηγούμενες προσδιορισμένες ακραίες ξηρασίες του παρελθόντος και επομένως μπορούν να χαρακτηρισθούν ως γνήσιες ή πραγματικές. Τα δυο διαφορετικά αρχεία προσδιορισμού και επαλήθευσης ακραίων ξηρασιών εξετάζονται συνοπτικά παρακάτω.

Φυσικά αρχεία ετήσιων δακτυλίων δασικών δένδρων και προσδιορισμός ακραίων ξηρασιών από τις χρονοσειρές τους

Είναι γνωστό πως η ετήσια αύξηση των δασικών δένδρων των εύκρατων περιοχών του πλανήτη μας, απεικονίζεται σε μια διατομή του κορμού τους ως ομόκεντροι κύκλοι (ετήσιοι δακτύλιοι) και το πλάτος τους ποικίλλει από έτος σε έτος. Επιπλέον, η ετήσια μεταβλητότητα του πλάτους των δακτυλίων οφείλεται κυρίως στην αντίστοιχη μεταβλητότητα των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων τους και λιγότερο σε γενετικούς, ηλικιακούς, ενδοσυσταδικούς κ.λπ. παράγοντες. Η στενή σχέση μεταξύ πλάτους δακτυλίων δένδρων και περιβαλλοντικών παραγόντων, παρατηρήθηκε για πρώτη φορά από τον Leonardo da Vinci.

Η στενή σχέση μεταξύ πλάτους ετήσιων δακτυλίων δένδρων και των αντίστοιχων κατακρημνισμάτων τους, κάνει εφικτή τη μελέτη του κλίματος του παρελθόντος (Tree Rings. Photo: © Daniel Griffin, Univ. of Arizona, Courtesy of https://phys.org)

Η συσχέτιση της μεταβλητότητας του πλάτους των ετήσιων δακτυλίων με την αντίστοιχη των ετήσιων κατακρημνισμάτων τους, είναι αρκετά ισχυρή στη χώρα μας και κυρίως με τη λευκόδερμο πεύκη (ρόμπολο), τη μαύρη, δασική, χαλέπιο κ.λπ. Περαιτέρω όμως ενίσχυση της σχέσης αυτής ώστε να επιτευχθεί πιο ακριβής ανακατασκευή των κατακρημνισμάτων (reconstruction) για τα χρόνια εκείνα που αυτά δεν υπάρχουν, είναι εφικτή αν εξαλειφθεί και το μέρος εκείνο του πλάτους των ετήσιων δακτυλίων που οφείλεται σε διαφορετικούς παράγοντες από το νερό. Η διεργασία αυτή καλείται «σταθεροποίηση» των αρχικών τιμών του πλάτους των δακτυλίων και αυτοί μετατρέπονται τελικά σε χρονοσειρές δεικτών ετήσιων δακτυλίων. Κάθε δείκτης φανερώνει τη διαφορά του από τον μέσο όρο (μ.ο.) όλων των δεικτών της χρονοσειράς, ο οποίος ισούται με την μονάδα (1). Οι δείκτες έχουν προφανώς τόσο θετικές τιμές (μεγαλύτερες του μ.ο.), όσο και αρνητικές (μικρότερες του μ.ο.), που αντιστοιχούν σε υγρά και ξηρά έτη της χρονοσειράς, αντίστοιχα.

Η ανακατασκευή των κατακρημνισμάτων είναι εφικτή με την εφαρμογή του μοντέλου συσχέτισης των μετρημένων τιμών τους με τους αντίστοιχους δείκτες της χρονοσειράς. Στη συνέχεια, από τα έτη με μικρό ύψος ανακατασκευασμένων κατακρημνισμάτων, μπορούν να προσδιοριστούν ξηρασίες του παρελθόντος ποικίλης διάρκειας και επομένως και ακραίες ξηρασίες (διάρκειας > των 5 ετών).

Προσδιορισμός πιθανών ξηρασιών και ακραίων ξηρασιών ενός δείγματος χρονοσειράς δεικτών δακτυλίων Λευκοδέρμου πεύκης Γρεβενών

Η συγκεκριμένη μέθοδος είναι μια από τις συνηθισμένες για τον προσδιορισμό ξηρασιών και ακραίων ξηρασιών του παρελθόντος. Όσον αφορά όμως στο εν λόγω άρθρο, δεν ήταν δυστυχώς διαθέσιμες για τους συγγραφείς του οι τιμές των δεικτών των τριών χρονοσειρών που χρησιμοποιήθηκαν και οι οποίες θα αναφερθούν στη συνέχεια. Εξαιτίας αυτού του προβλήματος, θεωρήθηκε σκόπιμο και αναγκαίο ο προσδιορισμός των ακραίων ξηρασιών να γίνει με βάση τις όσο το δυνατόν ελάχιστες αρνητικές τιμές (υφέσεις) των δεικτών των χρονοσειρών τους και αυτές να θεωρηθούν ως πιθανές και όχι ως γνήσιες ή πραγματικές. Στη συνέχεια, μόνο όσες από αυτές επαληθεύονταν τουλάχιστον από μια εκ των δυο άλλων χρονοσειρών, ή από μια έγκυρη γραπτή πληροφορία, τότε μόνο θα αναγνωρίζονταν ως γνήσιες ή πραγματικές.

Ανθρωπογενή αρχεία γραπτών πληροφοριών για επαλήθευση ακραίων ξηρασιών

Η έναρξη των συγκεκριμένων αρχείων έχει τις ρίζες της στις αρχές του 20ου αιώνα και εξελίχθηκε σε έναν από τους ερευνητικούς τομείς της ιστορικής κλιματολογίας. Οι γραπτές αναφορές του παρελθόντος και κυρίως για ακραίες ξηρασίες, γινόταν λόγω των πολύ σοβαρών επιπτώσεων που είχε πάντοτε η εκδήλωση αυτών των ακραίων φαινομένων.

Οι γραπτές πληροφορίες του παρελθόντος, όχι μόνο για ακραίες ξηρασίες, αλλά για όλα τα ακραία καιρικά φαινόμενα σε διάφορες χώρες, βρίσκονται σε ποικίλα αρχεία. Τέτοια είναι ημερολόγια κληρικών, μοναχών, πολιτών μέσης τάξης, αριστοκρατών κ.λπ. Παρόμοιες πληροφορίες βρίσκονται επίσης σε αρχεία Δημοτικών αρχών, ιστορικών κειμένων, χρονικών, επιστολών, στρατιωτικών αναφορών, βίων αγίων επειδή τα φαινόμενα αυτά θεωρούνταν ως θεϊκή οργή κ.λπ.

Ακόμα, πληροφορίες που έμμεσα δείχνουν την εκδήλωση ακραίων ξηρασιών στο παρελθόν υπάρχουν σε κείμενα που αναφέρονται στη σοβαρή ξήρανση της δασικής βλάστησης, στην εκδήλωση πολλών δασικών πυρκαγιών, στην επικράτηση συνθηκών πείνας, επιδημιών και κυρίως πανώλης, λιτανειών, επεισοδίων και ταραχών από τους κατοίκους κ.λπ.

Οι γραπτές πληροφορίες επεκτείνονται στο παρελθόν όχι μόνο σε κλίμακες αιώνων, αλλά και χιλιετιών. Βέβαια έχουν και αυτές ορισμένα μειονεκτήματα αφού είναι συχνά σποραδικές, ασυνεχείς και ο αριθμός τους μειώνεται όσο προχωρούμε προς το παρελθόν. Παρά τα μειονεκτήματα όμως αυτά, η προσέγγιση και των γραπτών πληροφοριών για τη μελέτη γεγονότων του παρελθόντος, είναι κατά τη γνώμη μας, πολύ χρήσιμη και κυρίως όταν χρησιμοποιείται ως συμπληρωματική μαζί με άλλες πηγές.

Όσον αφορά στην Ελλάδα, ένας αριθμός ερευνητών αναζήτησε επίσης γραπτές πληροφορίες για ακραία καιρικά φαινόμενα. Οι πληροφορίες όμως που βρέθηκαν για ξηρασίες ήταν πολύ περιορισμένες, αν και το χρονικό διάστημα που ερευνήθηκε ήταν μεγάλο. Αυτό πιθανόν να οφείλονταν στις δυσμενείς κοινωνικοοικονομικές συνθήκες -και όχι μόνο- που επικρατούσαν στην Ελλάδα κατά τα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας.

Περιγραφή χρονοσειρών δεικτών ετήσιων δακτυλίων πευκών

Οι παραπάνω χρονοσειρές δεικτών ετήσιων δακτυλίων που χρησιμοποιήθηκαν για τον προσδιορισμό των ακραίων ξηρασιών ανέρχονται σε τρείς. Η πρώτη από αυτές προέρχεται από Μαύρη πεύκη Ταϋγέτου και «κατασκευάσθηκε» από το Γερμανό γεωλόγο Robert Brandes κατά τη διάρκεια συλλογής των στοιχείων από την Ελλάδα για την εκπόνηση της Διδακτορικής Διατριβής του. Η χρονοσειρά απαρτίζεται από 461 δακτυλίους και κυμαίνονται από το 1538 ως το 1999.

Χρονοσειρά δεικτών ετήσιων δακτυλίων (1538 – 1999) Μαύρης πεύκης Ταϋγέτου (Brandes A.D., 2009)

Οι δυο άλλες χρονοσειρές δεικτών προέρχονται από Λευκόδερμο πεύκη Γρεβενών (ρόμπολο) και Κατάρας Ιωαννίνων, αντίστοιχα. Αυτές «κατασκευάσθηκαν» από τον ομότιμο σήμερα καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης και Αρχαιολογίας, καθώς και την ομάδα του, Peter Ian Kuniholm του Πα/μίου Cornell, Ithaca, της Νέας Υόρκης. Από τις χρονοσειρές αυτές η πρώτη απαρτίζεται από 724 δακτυλίους (1255 ως 1979) και η δεύτερη από 429 (1550 ως 1979).

Συνοπτικές πληροφορίες ακραίων ξηρασιών μετά τον προσδιορισμό και την επαλήθευσή τους

Οι πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν για τις ακραίες ξηρασίες μετά τις δυο παραπάνω ενέργειες, παρουσιάζονται συνοπτικά σε Πίνακα. Αυτές ανήλθαν στις 9, η διάρκειά τους κυμάνθηκε από 5–16 έτη και οι 8 πρώτες εκδηλώθηκαν κυρίως κατά τη ζεστή περίοδο του Μεσαίωνα, ενώ κάποιες και κατά την αρχή εμφάνισης της Μικρής Παγετώδους Περιόδου (ΜΠΠ) στην Ευρώπη. Αντίθετα η 9η ακραία ξηρασία εκδηλώθηκε μετά τη λήξη της ΜΠΠ, όταν η μέση ετήσια θερμοκρασία αέρα της γης ήταν κανονική (15 οC). Επομένως η αιτία εκδήλωσης αυτής ήταν διαφορετική από την υψηλή θερμοκρασία του αέρα των 8 προηγούμενων.

Α/Α

Αιώνας

Έτη εκδήλωσης ακραίων ξηρασιών

Διάρκεια (έτη)

Συνοπτικά χαρακτηριστικά ακραίων ξηρασιών (megadroughts)

1 14ος 1314 -1318 5 Ισχυρότατη ακραία ξηρασία σε όλη τη Μεσογειακή λεκάνη. Στους κατοίκους ενέσκηψε λειψυδρία, πείνα και επιδημίες λόγω αποτυχίας της σποράς στην κεντρική Ευρώπη από τις πολυετείς και ακραίες καιρικές συνθήκες.

2 15ος 1420 – 1431 12 Μέση ως ισχυρή ακραία ξηρασία που επεκτείνονταν σε όλη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Οι κάτοικοι υπέφεραν από μεγάλη έλλειψη σιτηρών και από συνεχείς και ισχυρούς ανέμους.

3 16ος 1560 – 1566 7 Ισχυρότατη ακραία ξηρασία τουλάχιστον από τη νότια Ελλάδα ως την Κρήτη, με κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις. Προσδιορίσθηκε ως 16ετής, αλλά επαληθεύθηκε ως 7ετής και αναγκαστικά έγιναν αποδεκτά τα 7 κοινά τους έτη.

4 1585 – 1600 16 Ισχυρότατη 16ετής ακραία ξηρασία και αντιπροσωπευτική εκείνων της ζεστής περιόδου του Μεσαίωνα. Επεκτείνονταν στη Μέση Ανατολή, Βαλκάνια, βόρειο Αφρική, Ιταλία κ.λπ. Ενέσκηψε πείνα, πανώλη, εξεγέρσεις, μεταναστεύσεις κ.λπ.

5 17ος 1658 – 1665 8 Ισχυρότατη επίσης ακραία ξηρασία που εκδηλώθηκε με την έναρξη εμφάνισης στην Ευρώπη της Μικρής Παγετώδους Περιόδου (ΜΠΠ). Επικράτησε τουλάχιστον στην Ελλάδα και ενέσκηψαν σοβαρές επιπτώσεις της και πανώλη.

6 1680 – 1688 9 Ισχυρότατη 9ετής ακραία ξηρασία που εκδηλώθηκε τουλάχιστον στην Ελλάδα. Οι γραπτές πληροφορίες αναφέρονται μόνο σε διάφορες περιοχές της. Σοβαρότατες επιπτώσεις και πανώλη κατά τα έτη 1687-1690.

7 1690 – 1696 7 Η συγκεκριμένη ακραία ξηρασία, σύμφωνα με κάποιες δενδροχρονολογικές και γραπτές πληροφορίες, πρέπει να ήταν συνεχόμενη με την προηγούμενη (1680 – 1696, 17ετής) και να επεκτείνονταν και ως τα βόρεια Βαλκάνια.

8 18ος 1710 – 1716 7 Η σφοδρότερη ακραία ξηρασία της Ευρώπης και κυρίως της Ελλάδας. Ενέσκηψαν σοβαρότατες επιπτώσεις με ακραίες τιμές και ιδιαίτερα πείνα και πανώλη στη χώρα μας. Η πανώλη διήρκησε από το 1712 ως το 1714 και 1716 ως το 1719.

9 19ος 1891 – 1898 8 Ισχυρότατη ακραία ξηρασία μετά τη λήξη της ΜΠΠ. Επεκτάθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη, βόρειο Αφρική και Μικρά Ασία. Στη χώρα μας συνέπεσε με τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο το 1897 και το 1894 ήταν το ξηρότερο έτος από το 1538 ως σήμερα.

Συνοπτικές πληροφορίες για τα γενικά χαρακτηριστικά των 9 ακραίων ξηρασιών της Ελλάδας

Ο αριθμός των 9 ακραίων ξηρασιών είναι σχετικά μικρός και αυτό οφείλεται στις δυσκολίες επαλήθευσης όλων όσων είχαν προσδιορισθεί από τις 3 χρονοσειρές δεικτών ετήσιων δακτυλίων. Η μεγάλη όμως διάρκεια και συχνότητα εκδήλωσης αυτών συμπίπτουν, σύμφωνα με διεθνείς βιβλιογραφικές αναφορές, με τα ίδια χαρακτηριστικά των αντίστοιχων εκείνων φαινομένων που εκδηλώθηκαν στις ΝΔ Πολιτείες της Αμερικής κατά τη ζεστή περίοδο του Μεσαίωνα. Αντιπροσωπευτική και γνήσια ακραία ξηρασία των παραπάνω 9, είναι για τη χώρα μας εκείνη της περιόδου (1585–1600).

Χαρακτηριστικά της ισχυρότατης ακραίας ξηρασίας 1585 – 1600, όπως απεικονίζονται στους δείκτες δακτυλίων των χρονοσειρών τους

Σημαντικό είναι να τονισθεί ακόμα πως η πλειονότητα από τις 9 γνήσιες ακραίες ξηρασίες ήταν ισχυρότατες και συνεπώς είχαν και πολύ σοβαρές κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Μεταξύ αυτών αναφέρεται η λειψυδρία, η πείνα, οι μεταναστεύσεις του κοινού και οι εξεγέρσεις του, οι επιδημίες και κυρίως η πανώλη που ήταν παρούσα σχεδόν σε κάθε μία από αυτές και αποδεκάτιζε τον ανθρώπινο πληθυσμό. Προστίθεται επίσης πως σε καμία γραπτή πηγή δεν βρέθηκαν περιβαλλοντικές επιπτώσεις και αυτό προφανώς δείχνει πως το φυσικό περιβάλλον δεν ενδιέφερε τότε το κοινό σημαντικά.

Συμβολή ακραίων ξηρασιών του παρελθόντος στην προσαρμογή αντίστοιχων πιθανών φαινομένων κατά τον 21ο αιώνα

Οι παραπάνω ακραίες ξηρασίες (megadroughts) είναι κατά τη γνώμη μας τα ακραία εκ των ακραίων φαινομένων του πλανήτη μας. Η πλειονότητα αυτών εκδηλώθηκε κατά τη ζεστή περίοδο του Μεσαίωνα και κυρίως στη Βόρειο και Κεντρική Αμερική, στο Σαχέλ της Αφρικής, στην Ελλάδα όπως αναφέρθηκε προηγούμενα, σε άλλες Μεσογειακές και Ευρωπαϊκές χώρες κ.λπ. Οι αιτίες εκδήλωσής τους είναι πολλές και επικρατέστερη είναι η μεγαλύτερη της κανονικής εκπομπής ακτινοβολίας από τον ήλιο κατά τη συγκεκριμένη περίοδο. Η μέση όμως αύξηση της θερμοκρασίας αέρα του πλανήτη μας παρέμεινε τότε χαμηλότερα της σημερινής.

Η συμβολή των παραπάνω ακραίων ξηρασιών του παρελθόντος στο σχεδιασμό προσαρμογής της κοινωνίας μας στις πιθανές ακραίες ξηρασίες κατά τις ερχόμενες δεκαετίες του 21ου αιώνα, δεν περιλαμβάνει την ποσοτικοποίηση των σοβαρών επιπτώσεων των ακραίων ξηρασιών του μέλλοντος που προαναφέρθηκαν, αλλά ούτε και τις προτάσεις δράσεων και έργων για το μετριασμό αυτών. Περιλαμβάνει όμως παρακάτω, χαρακτηριστικά, καταστάσεις, γεγονότα κ.λπ. των ακραίων ξηρασιών του παρελθόντος και του σήμερα. Όλα αυτά ενεργούν ως κίνητρα και μεταδότες προς κάθε αρμόδιο φορέα της Πολιτείας μας, ώστε να εξετασθεί περεταίρω το πρόβλημα της πιθανής εκδήλωσης στη χώρα μας ακραίων ξηρασιών (megadroughts) κατά τις ερχόμενες δεκαετίες του 21ου αιώνα. Όλα τα παραπάνω εξετάζονται συνοπτικά στη συνέχεια και ειδικότερα:

Μια κατηγορία συμβολής στο σχεδιασμό προσαρμογής στις ακραίες ξηρασίες του μέλλοντος στη χώρα μας, είναι ο προσδιορισμός και η επαλήθευση τέτοιων ακραίων φαινομένων στο παρελθόν. Και αυτό επειδή η εκδήλωσή τους στο παρελθόν, αυξάνει σημαντικά τις πιθανότητες επανεκδήλωσης τέτοιων φαινομένων και στο μέλλον, όπως συμβαίνει σήμερα στην Αμερική. Ακόμα, μια περαιτέρω συσσωρευτική αύξηση των πιθανοτήτων που αναφέρθηκαν, είναι και εκείνη που απορρέει από τις διεργασίες της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής, λόγω αύξησης της μέσης θερμοκρασίας του αέρα. Και οι δυο αυτές κατηγορίες πιθανοτήτων αυξάνονται συνεχώς με την πάροδο του χρόνου και θα αποτελούν ένα ισχυρό κίνητρο για το σχεδιασμό προσαρμογής μας στις ακραίες ξηρασίες της χώρα μας.

Εκτός της παραπάνω περίπτωσης, για τον ίδιο σκοπό συμβάλλουν, όπως αναφέρθηκε, και οι ακραίες ξηρασίες που ήδη εκδηλώθηκαν στο πρόσφατο παρελθόν, ή εκδηλώνονται στις μέρες μας σε διάφορες χώρες ανά τον κόσμο. Στη Μέση Ανατολή π.χ. εκδηλώθηκε ακραία ξηρασία διάρκειας 15 ετών (1998 – 2012) και ήταν η ισχυρότερη των τελευταίων 900 ετών. Επίσης στην Αυστραλία εκδηλώθηκε παρόμοιο ακραίο φαινόμενο που διήρκησε 13 έτη (1997 – 2009) και ήταν το ισχυρότερο της τελευταίας 1000ετίας. Πιο χαρακτηριστική όμως περίπτωση είναι η σύγχρονη ακραία ξηρασία των ΝΔ Πολιτειών της Αμερικής η οποία είχε διάρκεια 19 ετών (2000 – 2018) και τα αποτελέσματά της δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Science τον Απρίλιο του 2020. Αυτή ήταν η ισχυρότερη ακραία ξηρασία (megadrought) των τελευταίων 520 ετών και η δεύτερη σε τάξη μεγέθους των τελευταίων 1.220 ετών. Το πιο ανησυχητικό όμως γεγονός ήταν η αυξημένη σφοδρότητά της κατά 47%, λόγω της κλιματικής αλλαγής. Το ποσοστό αυτό είναι μια προειδοποίηση ως προς το μέγεθος που θα επηρεάζει η κλιματική αλλαγή την ένταση και σφοδρότητα των ακραίων ξηρασιών κατά τις ερχόμενες δεκαετίες.

Με συνδυασμό ετήσιων δακτυλίων δένδρων που περικλείουν και ακραίες ξηρασίες και με τη χρήση υδρολογικών μοντέλων, βρέθηκε πως η σφοδρότητα μιας πρόσφατης ακραίας ξηρασίας της Αμερικής (2000-2018), ήταν αυξημένη κατά 47% λόγω της κλιματικής αλλαγής (Williams et al. 2020, Science 368:314-318)

Στο σχεδιασμό όμως προσαρμογής μας στις ακραίες ξηρασίες του μέλλοντος δεν συμβάλλουν, όπως αναφέρθηκε, μόνο εκείνες του παρελθόντος με όλα τα αρνητικά τους χαρακτηριστικά, αλλά και οι ίδιες του μέλλοντος με χείριστα χαρακτηριστικά, τα οποία συσσωρεύονται λόγω της κλιματικής αλλαγής. Επομένως οι μελλοντικές ακραίες ξηρασίες θα είναι πολύ πιο ισχυρές από εκείνες του παρελθόντος, επειδή επάνω στη μεταβλητότητά τους θα επικαθήσουν οι κλιματικές επιπτώσεις που σχετίζονται με ανθρωπογενείς δράσεις. Τέτοιες είναι π.χ. οι ψηλότερες θερμοκρασίες του αέρα, οι λιγότερες βροχές, οι ισχυρότεροι και μακράς διάρκειας άνεμοι, τα ξηρότερα εδάφη κ.λπ.

Ισχυρότατο κίνητρο για προσαρμογή μας στις ακραίες ξηρασίες του μέλλοντος είναι και οι καταστροφικές τους επιπτώσεις που θα ενσκήψουν. Σ’ αυτές θα περιλαμβάνονται οι κοινωνικές, οικονομικές, αλλά και οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Οι πιο καταστροφικές επιμέρους επιπτώσεις τους θα είναι η έλλειψη νερού κάθε κατηγορίας, η πείνα λόγω απώλειας της γεωργικής παραγωγής και του κτηνοτροφικού κεφαλαίου, οι διάφορες επιδημίες, η ξήρανση πολλών δασών, οι δασικές πυρκαγιές, οι οικολογικοί πρόσφυγες κ.λπ. Ένας τόπος με όλα αυτά τα δεινά λόγω «χτυπήματος» από ένα τέτοιο ακραίο κλιματικό φαινόμενο, θα παρουσίαζε την εικόνα ενός Αρμαγεδδώνα.

Τέλος προστίθεται πως μια πολύ ισχυρή συμβολή για τον ίδιο σκοπό, είναι και η μελέτη της φυσικής μεταβλητότητας των ακραίων ξηρασιών της χώρα μας στο πλήρες φάσμα του παρελθόντος. Και αυτό επειδή το εύρος των επαρκών ενόργανων μετρήσεων των κατακρημνισμάτων μας των 120 ετών του 20ου και 21ου αιώνα, περικλείει μόνο 6-7 περίπου ξηρασίες διάρκειας ενός έτους, μία διετή (1989 και 1990) και καμία ακραία και πολυετή. Επομένως το εύρος αυτό είναι ένα υποσύνολο της πλήρους φυσικής μεταβλητότητας των ξηρασιών της χώρας μας και δείχνει την ανάγκη επέκτασης αυτής στο πλήρες φάσμα του παρελθόντος. Η μελέτη αυτή μπορεί να υλοποιηθεί με τη χρήση της δενδροχρονολογίας ή και με άλλες μεθόδους της παλαιοκλιματολογίας.

Βέβαια, οι 9 ακραίες ξηρασίες (megadroughts) που ήδη προσδιορίσθηκαν και επαληθεύθηκαν στο φάσμα των 600 ετών του 14ου ως του 19ου αιώνα, πιθανόν να μην είναι επαρκείς. Ακόμα, οι επιπλέον πολυετείς ξηρασίες που προσδιορίσθηκαν με τη χρήση της επιμηκέστερης δενδροχρονοσειράς μας (1255 ως 1979), δεν ήταν εφικτό να επαληθευθούν λόγω μη ανεύρεσης γραπτών πληροφοριών. Συνεπώς είναι αναγκαία η μελέτη της φυσικής μεταβλητότητας των ακραίων ξηρασιών της χώρας μας καθ’ οιονδήποτε τρόπο ως το πλήρες φάσμα του παρελθόντος. Έτσι θα επιτευχθεί καλύτερη πρόβλεψη και σχεδιασμός προσαρμογής της κοινωνίας μας στα ακραία αυτά φαινόμενα του μέλλοντος. Επιπλέον, στο σχεδιασμό πρέπει να ληφθεί υπόψη και η μεγαλύτερη ένταση και διάρκεια των παραπάνω ακραίων ξηρασιών λόγω της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής.

_*___dasarxeio._________________

*Περισσότερες πληροφορίες για το συγκεκριμένο άρθρο βρίσκονται σε ερευνητική εργασία των συγγραφέων στο Επιστημονικό Περιοδικό του ΓΕΩΤΕΕ (Τόμος 28, Τεύχος 1/2019) που είναι αναρτημένο στον ιστότοπο www.geotee.gr